ETXEAREN ADIBIDEA
Egingo dugun lehenengo gauza ariketa mental bat da. Honetarako, gure gorputzarekin ahaztu eta etxe bat garela irudikatuko dugu. Prest? Goazen ba aurrera.
Etxe bat garenetik, ez gara gauza estatiko eta aldaezina. Jaiotzen garenean etxe txiki bat gara eta handituz goazen heinean etxetxoa ere handituz doa (gela berriak egiten dizkiogu, luzatzen garen heinean solairu gehiago eraikitzen dizkiogu, etab.) heldutasunera iritsi arte. Haurdunen kasuan, haurdunaldiak irauten duen bitartean beste etxe txiki bat handituz doa beraien etxearen barnean.
Heldutasunetik aurrera, nahiz eta etxea asko ez handitu (masa gehiagorik hartzen ez badugu behintzat), edozein etxetan gertatzen den moduan, etxea mantenu lanak egin beharko ditugu, berrituz eta konponduz, paretak margotuz, adreiluak aldatuz, etab.
ZER DA MANTENUGAI BAT?
Etxearen mantenurako material ezberdinak behar izaten ditugu:
- Alde batetik adreiluak, masa, margoa, etab, beharko dugu, hau da, material plastikoa. Elikaduran funtzio hau proteinek eta mineralek betetzen dute.
- Bestaldetik langileak behar ditugu lan hauek bete ahal izateko, elikaduran material energetiko bezala ezaguna dena. Funtzio hau karbohidrato nahiz lipidoek (gantzek) betetzen dute.
- Bukatzeko, lanak koordinatuko dituen norbait beharko dugu, elikaduran material erregulatzailea bezala ezaguna dena. Funtzio hau bitaminek eta mineral batzuek betetzen dute.
ELIKAGAIAREN KONTZEPTUA
Etxearen mantenurako behar dugun material guztia dendetan erosten dugun bezala, elikaduran elikagaien funtzioa mantenugaiak "erosiko" ditugun dendak izatea da. Material bakoitzerako denda espezializatuak dauden bezala, elikagaiekin gauza bera gertatzen da elikagai energetiko (karbohidrato eta lipidoetan aberatsak), plastiko (proteinetan aberatsak) eta erregulatzaileak (bitamina eta mineraletan aberatsak) izanez.
- Karbohidratoetan aberatsak diren elikagaiak. Zereal, fekulak, lekale edo egoskariak, azukreetan aberatsak diren elikagaiak eta elikagai ultra-prozesatuak.
- Lipidoetan aberatsak diren elikagaiak. Olioak, gantzak, gurin eta margarina, fruitu lehorrak, hestebeteak eta elikagai ultra-prozesatuak.
- Proteinetan aberatsak diren elikagaiak. Fruitu lehorrak, lekale edo egoskariak, tofua, esnea eta esnekiak, arrautzak, arrain eta haragiak.
- Mineral eta bitaminetan aberatsak diren elikagaiak. Fruta eta berdurak.
Elikagaiak, mantenugaien hornitzaileak.
Sailkapen hau orientagarria da, elikagai gehienek mantenugai bat baino gehiago izaten dutelako. Adibidez, esne eta esnekiak proteinetan aberatsak izateaz aparte kaltzio eta D bitaminaren iturri ere badira, haragiak burdinan ere aberatsak dira, platanoa bezalako fruta karbohidrato eta magnesioan ere aberatsa da, etab.
ZER DA KALORIA BAT?
Etxeko mantenuaren aurrekontua ez dugu 5 adreilu, bi kilo masa, langile bat eta koordinatzaile bat bezala kalkulatzen. Honetarako unitate komun bat erabiltzen dugu: euroa. Hau horrela izanda, obra baten aurrekontua 300, 1000 edo 3000 eurotakoa dela esaten dugu.
Gorputzaren eguneroko “aurrekontuan”, eta elikaduran oro har, unitate komun bat ere erabiltzen da: kaloria. Kaloria, teknikoki hitz eginda, gramo bat ur gradu bat igotzeko behar den energia kopuruari deitzen zaio.
Laburtuz, eguneroko bizitzan funtzionatu ahal izateko behar dugun energia (edo aurrekontua) kalorietan neurtzen da. Hemen esan beharra dago mantenugai ezberdinek kaloria kopuru ezberdina emateko gai direla: lipido gramo batek 9 kaloria, karbohidrato gramo batek 4 kaloria eta proteina gramo batek 4 kaloria. Bitamina nahiz mineralek ez dute kaloriarik ematen. Kaloriak dituzten substantzien artean alkohola ere sartu genezake, alkohol gramo batek 7 kaloria ematen baititu.
ZEINTZUK DIRA ENERGIA BEHARRAK?
Etxeko gastuekin gertatzen den moduan, guk ere gastu finko eta aldakor batzuk ditugu:
Gastu finkoa
Gastu finkoa oinarrizko metabolismoa eta elikagaien termogenesiak mugatzen du eta energia beharren %85 izatera iritsi daiteke.
- Oinarrizko metabolismoa: Energia beharren %60-75 suposatzen du eta, nolabait esateko, gorputzak funtzionatu ahal izateko behar duen energia minimoari egiten dio erreferentzia. Ideia bat egiteko, nahiz eta zehatza ez izan, koman dagoen pertsona batek beharko lukeen gastu minimo hori izango litzateke. Oinarrizko metabolismoa, masa muskularraren ehunekoa eta kantitate handia duten pertsonetan handiagoa izaten da.
- Elikagaien termogenesia. Energia beharren %10 suposatzen du eta elikagaiak aprobetxatzeko erabili edo erretzen den energiari egiten dio erreferentzia.
Muskulu ehuneko altua duten gorputzek oinarrizko metabolismo altuagoa izaten dute.
Gastu aldakorra
Energia beharren %10-50 artekoa izan daiteke eta jarduera fisikoaren menpe dago.
Edozein jarduera fisikoan aritzeak behar energetikoak izugarri aldatu ditzazke.
Nahiz eta taulak eta bestelako tresnak izan, energia beharrak kalkulatzea ez da gauza erraza izaten, gorputzaren konstituzioa (zenbat eta muskulu ehuneko eta masa gehiago izan ahalik eta behar energetiko handiagoa), jarduera fisiko maila, genetika, osasun egoera, sexua eta adina bezalakoen eraginpean dagoelako, besteak beste.
ZER DA METABOLISMOA?
Metabolismoa, etxean egunean zehar gastu finko moduan egiten diren lan obren kopurua izango litzateke. Definizioz, metabolismoa zeluletan gertatzen diren erreakzio eta prozesuen multzoari deitzen zaio. Metabolismoa bitan banatzen da: katabolismoa eta anabolismoa. Erreakzio katabolikoetan egitura eta substantzietatik energia askatzen den bitartean, erreakzio anabolikoetan askatutako energia zelulen egiturak eta substantzia ezberdinak sortzeko erabiltzen da.
Elikadurari dagokionez, katabolismoa bitan banatu daiteke:
- Katabolismo aerobikoa. Energia askatzeko oxigenoa behar duten erreakzioak dira. Metabolismo hau da energia lortzeko gehien erabiltzen duguna, eta erregai gutxirekin energia asko lortzen da.
- Katabolismo anaerobikoa. Energia askatzeko oxigenorik behar ez duten erreakzioak dira. Metabolismo hau behar energetikoak handitzen diren kasuetan erabiltzen dugu eta erregai askorekin energia gutxi lortzen dugu.
Metabolismo aerobiko eta anaerobikoaren inguruko zehaztasun gehiago artikulu honetan idatzita dudanez, hemen ez naiz honen inguruan gehiago luzatuko.
MANTENUGAIAK NOLA HARTU BEHARKO GENITUZKE?
Galdera honi erantzun egokia eman ahal izateko, egokiena mantenugai bakoitzaren nondik norakoak ezagutzea izan beharko litzateke.
1. KARBOHIDRATOAK
Sailkapena
Egitura kimikoari begiratzen badiogu, karbohidratoak bi modutara sailkatu daitezke:
- Soilak edo sinpleak: Hauek era berean bi motatakoak izan daitezke: Monosakaridoak edo disakaridoak. Monosakaridoak egitura bakarreko karbohidratoak dira, kate bateko kate-mailen modukoak. Elikaduran ezagun eta ohikoenak glukosa, fruktosa eta galaktosa dira. Disakaridoak aldiz, izenak dioen bezala, bi monosakaridoz osatutako egitura bikoitzak dira eta ezagunenak sakarosa (glukosa + fruktosa), laktosa (glukosa + galaktosa) eta maltosa (glukosa + glukosa) dira.
- Konplexuak. Hiru monosakaridoz edo gehiagoz osatutako kateak dira, honegatik polisakarido bezala ere ezagunak dira. Iturriaren arabera bitan banatu daitezke: landareak almidoi eta zelulosaren iturri diren bitartean, animaliak glukogenoaren iturri dira. Glukogenoa animalien karbohidratoen barne biltegiak dira, baina elikagaietatik oso gutxi hartzen dira, animaliaren eriotzan glukogeno gehiena galtzen baita.
Monosakarido eta disakarido motako karbohidratoak dituzten zenbait elikagai.
Egitura kimikoaren sailkapena oso erabilia izan den arren, egun karbohidratoak sailkatzeko garaian beste modu bat indarra hartzen ari da, bi kontzeptu berri azalduz: karga gluzemikoa eta indize gluzemikoa. Karga gluzemikoak elikagai batek duen karbohidratoen kantitateari erreferentzia egiten dion bitartean, indize gluzemikoak karbohidratoek odoleko gluzemia maila (odolean dugun glukosa maila) igotzeko duten ahalmenari erreferentzia egiten dio. Karbohidratoetan aberatsak diren elikagaien artean, karga eta indize gluzemiko altuko produktu bat azukrea edota irin finduekin egindako elikagaiak izango genituen.
Funtzio eta metabolismoa
Karbohidratoen funtzio nagusia (zuntza alde batera utzita) energia ematea da eta, lehen esan bezala, gramo batek 4 kaloria ematen ditu. Energia hau askatu ahal izateko, digestioan, entzimen (elikagaiak digeritzen dituzten substantziak) eraginez polisakarido eta disakaridoak monosakaridoetan hausten dira. Monosakaridoak hesteetatik odolera pasatu eta, zelulen barnean, glukosa moduan batez ere, katabolismo erreakzioen bidez apurtu eta, ATP (Adenosin trifostato) deitutako substantziaren bidez energia askatzen dute. Prozesu honi glukolisia deitzen zaio eta, metabolismoarekin gertatzen den moduan, glukolisi aerobiko eta anaerobikoa dugu.
Karbohidrato iturriak
Karbohidrato motaren arabera iturriak ezberdinak izan daitezke. Almidoiaren iturri nagusiena zereal eta fekulak dira; fruktosarena, frutak; sakarosarena, azukrea; laktosarena, esne eta esnekiak eta glukogenoa glukosa biltzeko ditugun barne erreserbak diren arren, goian azaldu bezala, zaila da elikagaien bidez hartzea. Glukogenoa glukogenesia deitzen den prozesuaren bidez sortzen dugu.
Gomendioak
Energia beharren %45-55 karbohidratoetatik hartu beharko genukeela beti entzun eta esan izan dugun arren, egungo ebidentzia zientifikoak, portzentaiari dagokionez, ez du ez minimo ezta maximorik ezartzen. Dena den, jarduera fisikoaren arabera, karbohidratoen beharrak igotzea gomendagarria izan daiteke. Ikerketen arabera, karbohidratoen iturri nagusienak indize gluzemiko altua ez duten elikagai eta zereal integral eta egoskariei lehentasuna ematen dieten dietek osasun maila hobearekin erlazionatuta daude.
Sakarosaren (azukrea) kopurua eguneko behar energetikoen %5etik beherakoa izan beharko litzateke.
Gomendagarriena karbohidrato konplexuak hartzea izango litzateke zereal integralak lehenetsiz.
2. LIPIDO EDO KOIPEAK
Sailkapena
Egitura kimikoari begiratuz, lipidoak gantz azidoez osatutako kateak dira. Era berean, gantz azido bakoitza hiru triglizerido lotzen dituen glizerol molekula batez osatuta dago. Gantz azidoen arteko lotura kontutan hartzen badugu, lipidoak bi moduetara sailkatu daitezke:
- Aseak: Gantz azidoen arteko lotura bakarra da eta ez dago lotura bikoitzik. Itsuraz, gantz solidoak izaten dira.
- Asegabeak. Gantz azidoen artean lotura bikoitza bat azaldu daiteke. Lotura bikoitz hau Omega izenez ezagutzen da eta lipidoak izendatzerakoan omega lotura zein loturatan dagoen zehazten da. Adibidez, Omega-3 azidoak esan nahi duena da lotura bikoitza azidoaren hirugarren loturan dagoela. Omega loturen kopuruaren arabera monoasegabe (lotura bakarra badago) edo poliasegabe (lotura bat baino gehiago badago) bezala sailkatzen dira. Monoasegabeen artean azido oleikoa da ezagunena eta omega-9 motakoa da. Poliasegabeeen artean aldiz, ezagunena azido linolenikoa da, Omega-3 eta omega-6 motako azidoa. Itsuraz, lipido asegabeak olio itsura izaten dute.
Olio begetalak, lipido asegabeetan aberatsak.
Funtzio eta metabolismoa
Lipidoen funtziorik nagusiena (ez bakarra) energia ematea da eta gramo batek 9 kaloria ematen ditu. Energia hau askatu ahal izateko, karbohidratoekin gertatzen den moduan, lehenik lipidoak gantz azidoetan apurtzen dira. Ondoren, gantz azidoa osatutako glizerol eta triglizerido bakoitzaren arteko lotura apurtzen da, apurketa bakoitzaren ondoren energia askatuz. Hemen ere, karbohidratoekin bezala, energia, ATP (Adenosin trifostato) deitutako substantziaren bidez energia askatzen da. Lipidoetatik energia lortzeko prozesu hau gantzen oxidazio bezala ere ezaguna da eta, izenak dioen moduan, prozesu honetan oxigenoa behar da, hau da, bide aerobiko bat da. Energia lortzeko bide zuzen honez gain, karbohidrato gutxi dagoen egoeratan, glukosatik energia lortu ahal izateko, lipidoak glukosara glukoneogenesia deitutako prozesua jarraituz eraldatu daitezke.
Lipido iturriak
Asetuen iturririk nagusienak haragi, haragi deribatuak eta koko, palma eta palmistetik lortutako koipeak dira. Berez asetuak ez diren arren, hemen ere trans motako gantzak sartuko genituzke. Trans motako gantza, asegabea den gantzaren hidrogenizazio prozesuaren ondorioz lortutako gantza da. Prozesu eta gantz mota hau opildegietan oso ohikoa da gurina ordezkatu eta elikagai batek gantz begetalak dituela adierazteko. Trans gantzetatik etxean erabilienetakoa margarina da eta opildegi eta elikagai ultra-prozesatuetan oso ohikoak dira.
Lipido asetuen iturriak.
Asegabeen iturririk nagusienak olio begetalak (koko, palma eta palmiste ezik), fruitu lehorrak (gaztainak ezik) eta arrainak dira (batez ere arrain urdinak).
Fruitu lehorrak, lipido asegabeen iturri osasungarria.
Gomendioak
Ohikoa izan da dietaren energiaren %30-40 lipidoetatik hartu beharko genukeela entzutea. Baina, karbohidatoekin gertatzen den moduan, egungo ebidentziak ez du ez minimo ezta maximorik ezartzeko arrazoirik topatzen. Eta, arraroa badirudi ere, berriki hainbat ikerketa lanetan ez da dietako lipidoen jaitsiera bihotzeko gaixotasunen gutxitasunarekin erlazionatu, nahiz eta urteetan lipidoen kontsumoa bihotzeko gaixotasunekin erlazionatu diren. Lipidoen artean asegabeei lehenetasuna emateak osasun arazo gutxiago izatearekin erlazionatzen da.
3. PROTEINAK
Sailkapena
Egitura kimikoari begiratuz, proteinak aminoazido molekulaz osatutako kateak dira. Gorputzak, behar dituen aminoazidoak sortzeko ahalmena du, zortzi aminoazido ezik: Isoleuzina, Leuzina, Lisina, Metionina, Fenilalanina, Triptofanoa, Treonina eta Balina. Zortzi aminoazido hauek funtsezko aminoazido bezala ezagutzen dira eta ezinbestean elikaduraren bidez hartu beharra ditugu.
Proteina iturrien arabera bi modutako proteinak ditugu:
- Animalietatik datozenak: esneki, arrautza, hegazti, animali eta arrainetatik datozen proteinak dira eta biologikoki balio handiko proteinak direla esaten da funtsezko zortzi aminoazidoak dituztelako.
- Landareetatik datozenak. Tofu, soia, leka eta egoskariak eta fruitu lehorrak dira aberatsak batez ere eta biologikoki balio gutxiko proteinak direla esaten da funtsezko zortzi aminoazidoak ez dituztelako. Hala ere, elikagai begetal ezberdinak konbinatuz zortzi aminoazidoak lortzera iritsi gaitezke. Konbinaketarik ohikoena zereal eta egoskarien artean egiten dena izaten da, garbantzu edo dilistak arrozarekin konbinatuz, adibidez.
Animalietatik datozen elikagaiak proteinetan oso aberatsak dira.
Funtzio eta metabolismoa
Proteinen funtziorik nagusiena egiturak sortzea da (funtzio plastikoa), ezohiko kasuetan energia iturri bezala erabili daitezkeen arren (gose greba, anorexia, iraupen luzeko jarduera fisikoak, etab). Kasu hauetan, proteina gramo batetik 4 kaloria lortzen dira, karbohidrato eta lipidoekin bezala, ATP (Adenosin trifostato) deitutako substantziaren bidez.
Proteina iturriak
Goian azaldu bezala, iturririk nagusienak haragi guztiak (animali eta hegaztiak), esnea eta esnekiak, arrainak ,arrautzak, fruitu lehorrak, egoskariak, soia eta tofua dira.
Egoskariak, proteina begetalen iturririk nagusienetakoa.
Gomendioak
Pisuaren kilogramu bakoitzeko gutxienez 0,83 gramu proteina hartu beharko genuke, egun borobilduz gramu bat hartzera gomendatuz. Dena den, proteina gramu batetik gorako dietak ez dira osasun arazoekin erlazionatu eta gramu bateko minimoa ezarri den arren, maximorik ezin izan dugu oraingoz definitu. Proteina kalitateari dagokionez, urteetan heren bat landareetatik eta bi heren animalietatik hartzea gomendatu arren, proportzio hau ez du egungo ebidentzia zientifikoaren babesik eta, dieta begetarianoa jarraitzen dutenek adibidez, proteinen beharrak asetzeko ez dute inongo arazorik izan behar.
Mantenugai energetikoen, hau da, karbohidrato eta lipidoen arteko kantitaea jarduera fisikoaren kantitate eta kalitatearen arabera egokitu daiteke. Jarduera fisiko asko edota intentsitate altukoa egiterakoan karbohidratoen ehunekoa igotzea komeni da, ariketa fisiko gutxi edota intentsitate baxukoa egiterakoan aldiz, lipidoen ehunekoa igoko genuke. Honen inguruan artikulu honetan zabalago aritu naiz.
Kantitateari begiratzen badiogu, etxearen mantenuak aurrekontu propioa duen bezala, pertsona bakoitzak ere berezko aurrekontua dauka. Honela, pertsona batek egunean zehar beharko duen energia edo kaloria kopurua, neurri handi batean egunean egiten duen energia gastuak mugatuko du. Eta hemen dago gakorik garrantzitsuenetako bat: energiaren gastua eta sartzearen arteko oreka mantentzen den bitartean, neurri handi batean ez da pisu galera ezta irabazirik izango, pertsonaren pisua iraunkor mantenduz, beti ere pertsona hau masa muskularra irabazten ari ez bada, noski.
ZERTAN OINARRITU BEHARKO LITZATEKE ELIKADURA OSASUNGARRI BAT?
Elikadura osasungarriari dagokionez, orokorrean berdura eta berduretan oinarritutako elikadura osasun onura handienekin erlazionatuta dago. Hauekin batera, karbohidratoen iturriak irin integral eta lipidoenak olio osasungarriak (oliba, artoa, eguzki-lorearena, adibidez) izan beharko lirateke. Proteinetan, animali iturririk nagusienak arrain, arrautza eta haragi zuriak (oilaskoa, indioilarra, untxia...) izan beharko lirateke, begetal iturri nagusienak aldiz, egoskariak, fruitu lehorrak eta tofu bezalako elikagaiak. D bitamina eta Kaltzio iturrirako gomendagarria izan daiteke egunean bi esneki hartzea, nahiz eta beharrezkoa ez izan, begetaletatik ere kaltzio beharrak asetu daitezkeelako.
Noizik eta behin haragi gorriak, fruta zukuak (nahiz eta naturalak izan), gurina, gantza askodun gaztak eta irin finduetan oinarritutako elikagaiak (pasta, ogi eta arroz zuriak, adibidez) jan beharko genituzke. Azkeneko hauek, irin finduetan oinarritutako elikagaiak alegia, interesgarriak izan daitezke entrenamendu maila altua duten kirolarientzat, baita intentsitate edota iraupen luzeko jarduera fisikoetan ere.
Ekidin beharreko elikagaiak alkohola duten edariak, margarina, azukredun elikagaiak (edari azukredunak, gozokiak, galletak, opildegi industriala), gantz osasungarririk ez duten elikagaiak (heste beteak, trans motako gantzak eta palma, palmiste eta kokoa oliodun produktuak) , gatzdun produktu edo produktu gaziak eta elikagai ultra-prozesatuak izan beharko lirateke.
Elikagaiak ahal den neurrian freskoak izan beharko lirateke eta janaria prestatzeko teknika garbiak erabili beharko genituzke, frijituak ekidinez. Otorduak lasai egin beharko genituzke sozializatzeko gune bihurtuz. Elikadurarekin baino jasangarritasunarekin zerikusia badu ere elikagaiak garaian garaikoak, bertakoak eta jasangarriak izatea gomendagarria izan daiteke.
Pisu maila kontrolatzea ere gomendagarria izan daiteke, masa muskularra irabazten ari ez bagara behintzat.
EEBBtako Harvard unibertsitateak 2016 urtean argitaratutako elikadura gomendioetan oinarritutako "plater osasungarria".
ZER GERTATZEN DA SOBERAN HARTZEN DIREN MANTENUGAIEKIN?
Kaloriarik ematen ez duten mantenugaien kasuan (bitamina eta mineralak) gehienez ditugunak orokorrean gernuaren bidez kanporatzen dira. Kaloriak ematen dituzten mantenugaien kasuan aldiz, etxean soberan dagoen materiala ganbaran gordetzen dugun bezala, soberako mantenugaiak gantz moduan gordetzen dira, gorputzak duen gantzen ehunekoa handituz.
ZER DA GEHIEGIZKO PISUA IZATEA ETA ZER DA OBESITATEA?
Gehiegizko pisua izatearen kontzeptuak pisuari bakarrik erreferentzia egiten dio, beste inongo faktorerik kontutan hartu gabe. Adibidez, nire pisu ideala 70 kg badira eta nik 73 kg pisatzen baditut 3 kg-etako gehiegizko pisua izango dut. Obesitateak ordea gorputzak duen gantzen ehunekoari erreferentzia egiten dio pisua kontutan izan gabe. Helduetan izan beharko genukeen gantzen ehuneko osasungarria emakumeentzat %24-30 eta gizonentzat %12-20koa izan beharko litzateke gutxi gora behera, nahiz eta kirolariek ehuneko hauen azpitik izan. Obesitatea emakumeen kasuan ehunekoa %33tik gora eta gizonentzat %25etik gora denean kontsideratuko genuke.
Gehiegizko pisurik izan gabe obesitatea duten pertsonak izatea arraroa izaten da eta orokorrean obesitatea duten pertsonek gehiegizko pisua ere izaten dute. Hau guztia ariketa fisiko eskasarekin lotzen badugu minbizi, diabetes, bihotz eta biriketako gaixotasunak izateko aukerak biderkatzen dira, besteak beste.
Obesitatearen adibideetako argi bat, ohitura osasungarriak sedentarismo eta elikagai ultra-prozesatuetan oinarritutako gizasemea.
KONTSULTATUTAKO BIBLIOGRAFIA
1. Wootton S. Nutrición y Deporte. Acribia Edizioak;1990.
2. Guyton y Hall. Tratado de Fisiología médica. Elsevier Saunders Edizioak, 2011.
3. Nutrición y Dietoterapia de Krause. 13garren Edizioa, Elsevier Saunders Edizioak, 2012.
4. Cervera P, Clapes J, Rigolfas R. Alimentación y dietoterapia. McGraw Hill interamericana edizioak;2004.
5. Muñoz M, Aranceta J, García-Jalón I. Nutrición aplicada y dietoterapia. EUNSA edizioak; 2004.
6. Alfredo Martínez J. Fundamentos teórico-prácticos de Nutrición y Dietética. McGraw Hill interamericana edizioak;1998.
7. Jiménez L. Lo que dice la ciencia sobre dietas, alimentación y salud. 5º edizioa. Plataforma editorial edizioak, 2019.
8. Jiménez L. Lo que dice la ciencia sobre dietas, alimentación y salud, volumen II. Auto edizioa. 2017.
9. Jiménez L. Lo que dice la ciencia sobre comer saludable. Auto edizioa. 2019.
10. Sánchez A. Mi dieta cojea. Paidós edizioak. 2016.
11. Sánchez A. Mi dieta ya no cojea. Paidós edizioak. 2018.
12. Martínez L. Vegetarianos con ciencia. books4pocket edizioak. 2017.
13. Martínez L. Vegetarianos concienciados. Paidós edizioak. 2018.
iruzkinik ez:
Argitaratu iruzkina